Huk punchawpis aymuray killapi tutallamantaraq rikcharirqani, ichaqa yacharqaniñam mana tiyimpu aypawananta. Pichqa urasllamantam rikcharispay kusisqallañam punta ruwayta qallarirqai. Chaypaqmi yaqa iskay hina aswan allinta yacha pakurqaniku.
Yaqa iskay killa qipapiqa, ñuqaqa wakin hampiqkuna hina kallarqani, kaylawpi waklawpi llamkarqani, hinallataq intita wataspa hinaraqmi tiyimpuyta apachirqani uchuy qari wachaypaq, kimsa watachayuq wawachaypaq. Wakin punchawkunapi, umaypi rikurimurqa imayna haykayna yuyaypachakuy warmikunapa sasachakuyninmanta. Chaynallam Facebook nisqaman yaykuptiypas wakin warmikunawan utaq ñuqa hina yachapakuq ñañaykunawanpas rimapakurqaniku mastarichinapaq imayna warmikunaqa aswan allinta yachapakuyninkupim hanayman qispinankupaq, manañam pampallatachu qawaspa utaq upallaspallachu warmikuqa kanmanchu nispaykuyá. Chaynalla unay pacha kananta maskarqani Stephen King qillqanta Agatha Christi qillqanta Emilio Salgari qillqantapas munayllataña ñawinchanaypaq chaynaspam huk warmi yachapakuyninta munakuq chaynalla wawantapas wayllukuy kayta munarqani ichaqa imach mana kapullawanchu nisqapalla kawsayninpi nispay nirqani.
Yaqa iskay killa qipapim riqsirqani imayna wiksayuq warmikuna llamkayninkupi sasachakusqanta chaynallapim mana hatun kamachiqkuna wiksayuq warmikunapaq kasqanmantapas rimarqanitaqmi. Chaykunata qawaspaymi, hamutayman ñañaymasiykunam qallakurqani chaymanñataq lliw warmikuna huñunakuspanchik kikinchik ima ruraytapas rurananchikpaq hamuq warmikuna manañam akllanmanñachu wawayuq kayta utaq hatun yachana wasipi yachapakuq kayta; manachayqa iskaynin allinta tinkunakuspa kanman.
Chaymanñataq yaqa iskay qipa killapim huk ñañachaywan, unay pachapi mana paywan tupasqay, Facebook nispanpim qillqaykurqa imayna warmikunata hukllapi huñuyta munasqanta aswan allinta warmikunata kallpanchananpaq, chaymi munaq warmikunata qallapakurqa mana qullqillapaq llamkanankupaq. Chayta qawaykuspaymi, ñuqapas paymam qillqarqani chaynalla qillqanakuyninchikpim hay hatun proyecto nisqapi yaykurqani.
Kusikuypaqmi achka iñiyniykupi tuparqaniku chaynalla asikuypipas kuskachakurqaniku hinaspam wakin warmikunata allin kawsaypi yachanankupaq. Huk umayuqhina hamutarqaniku imayna warmimasiykuna aswan allinta kallpanchakunankupaq chaynalla ima munasqankutapas aypanankupaq. Ñañaypa sutinqa Clarissam, paymi taller nisqata suticharqa.
Manas imapas kawaqchu mana riqsispaykiqa
Kaywan sutichaspaykum ñuqayku munarqaniku rimayta imayna wakin sipaschakunapa muyuriyninpi warmikunaqa umpuhina kanku utaq pampallaman qawaqlla kanku utaq mana rimayninta uqarispallanmi yachakum hinaspanmi warmipa kawsayninqa ususillapaq utaq awilallapaqmi muyurin, chaynaspa ¿Maymantam sipaschakuna hukniraq musquywan wiñanman, hukman warmi kananpaq sichus empresaria nisqa utaq allin hampiq utaq aswan yachaysapa? Lliw muyuriyninpi qawaspa imayna warmikuna huk kawsayllapi puriptin?
Chaynallapim, ñuqa wasiypi karqani, manaraq puñuyta huntaspayraq rikcharirqani huk punchaw aymuray killapi 2016 watapi, yaqa inti yuqsiyta munaptinñam, iskay chunka tantatam lliw kisuchayuqtakamam mallinankupaq rurarqani, barner nisqata apanaypaq allicharqani, laptuypa cargador nisqatapas karruypi churarqani. Chaymantapas qariwawachaypaq mikuyninta yanukuspay umallaypi yuyarirqani imawan rimayta qallarinayta, kaynahinam qallarirqa: “Allinllachu ñañachaykuna, Enma Marínnmi sutiy, kimsa chunka iskay watayuqmi kani. Ñuqa yachay wasiykichikpa waktachanpi hinallam yacharqani, manam tayta mamayqa uywakuwarqachu, iskaynin yachapakuq kasqankuraykum. Ñuqataqa wakin aylluykunam uywakuwarqaku chaynaspaymi kunan kaypi kachkani qankunawan rimanaypaq…”
Qanchis pachatam, ñam inti qispimuchkaptinñam ñañachay Jacqueline Meza sutiyuq chayamurqa. Payqa llamkay masiymi karqa, manam payhinataqa lliw kawsayniypi tarirqanichu sinchi llamkakuqta ancha sumaq kuyayllapaq warmicha kaqta. Paymi imayna haykayna llamkaypi yanapawarqa, chaymi ñuqallayqa qawarqani sinchi llamkapakuq kasqanta chaymantapas ancha sumaq kuyayllapaq warmicha kasqanta.
Qipa punchawkunapim, Jacqueline ñañayqa mañakuwarqa rimayniyman qawaq riyta atinanpaq hinaspanmi imapipas yanapawayta munarqa. Ñuqaqa kusikuspaymi munasqanta rurarqani, ñam willakuyninpi yachaspay imayna kawsayninpa ñawpaqninpi ima ñakariypas rikuriqtinpas imaymanakunata ruraspanmi allillamanta llallipaspa purisqanta.
Sunquy kusirikunanpaqmi, Jacqueline ñañayqa imatapas rurarqa. Chaymi payqa tukuylla tuta chocolate miskichatam manichawan pachachasqata rurasqa lliw llawlli rapi sunquhina wantusqachataraq yanuchakusqa, kayhinata nispa: “wakin ñañanchikkunapa punchawninta miskichinapaq”. Chayta uyarispaymi anchata sunquy kusirikurqa hinaspanmi hamutarqani imayna payqa mana riqsiq warmikunapaq munaychata rurasqanta. Ichaqa ¿manachu llapallanchik mana riqsikuqniyku warmikunapaq muyuriyninta tikrayta musuq iñiykunanwan munarqaniku?
Yaqa suqta chunka qipa punchawkunapim ñuqaqa rimarqani skype nisqanta facebook nistanta whatsapp nisqanta correo electrónico nisqantapas mana riqsikuqniy warmikunawan. Clarissa Rios llamkayniykupa umalliqniykum karqa, payqa Australiapim bióloga molecular nisqanpim yachapakuspa tiyarqa. Mariella Quispe chaymanta Blanca Flores iskaynin Limapim tiyarqaku, kuraq kaq biologam karqa; Blancañataq ingeniera acuícola nisqapim yachapakurqa. Paykunam Clarissapa facebook nisqanninmantam llamkayman yaykurqaku.
Ñuqaqa Clarissapa unay yachapakuq masinmi karqani. Huachopim tiyarqani hinaspa hampiq kanaypaqmi yachapakurqani; chaymanñataq Clarissapa maman, Carmen Rojas sutiyuq ñuqahinam Huachopim tiyarqa hinaspa hatun yachay wasipim yachachiq karqa.
Kay qillqayniyta qawaspaykichik manam sasachu umanchayqa imayna Clarissa ñañayku llapaykuta huñuwasqankuta; chaymanhinam hatun rimanakuyniyku allinta lluqsinanpaq payqa kusisqalla yanapawarqaku. Yaqa chunka iskayniyuq urasraq taller nisqa qayarinanpaq kaptin, ñuqaykuqa chayraqmi llamkaqmasiykunawan llamkanaykupaq tuparqaniku (Clarissaqa Australiapim karqa), asirikuypi; asiq rimaypipas lliw rurasqaykutam tupachirqaniku (llapan warmikuna, cienciapi yachapakuqkuna, amapuni qunqanankupaqmi lliw rurasqanta qillqanku) chaytaqa tawaykum musyakurqaniku chaymi rimasqaykuta tupachispaykum aswan allinta yanapakurqaniku huk ñiqin taller nisqata ruranaykupaq hinaspañataq ancha kuyanakuymi ñuqaykupi wiñarqa.
Qallariq huñunakuy: “tupanakuy” lliw llamkaq masiykunawan. Chunka iskayniyuq urasña taller qallarinanpaq kaptin.
Chay suyasay punchaw chayaramuptinmi, llapam imakunapas apanakuyniyta karuyman churkuspay. Luis F. Xammar yachay wasipim yaqa iskay chunka sipaschakunawan tupanayku karqa, paykunam chunka pichqa watayuqkama karqaku. Hinaspaykum sapa warmikunaman lliw kusikuyniykuta mastarinayku karqa chaynaspapas iñiyniykuta, willakuyniykuta imaymanakunatapas allin kallpachasqa warmikuna kanankupaq chaynallataq yachayninkuta aswan allinta qispichinankupaq, allin llamkaypi llamkanankupaq hinaspapas manaña maqakuq utaq sipikuq warmikunapa kananpaqpas.
Chay wasiman chayaruptiykum, iskay chunka sipaschakuna uyanpi kusikuywan suyawachkasqaku imaymana tapukuykunawan.
Chayta qawaspaymi sumaqchata kusirikurqani ichaqa manchakuypas sunquypi rikurirurqam, kayhina tapukuykuna umaypi rikurisqanrayku: manaraq puñuy hapichkaqtin, imatataq kay sipaschakunata niyman? Imataraq mana tiqsisuyumanta yachankuraqchu? Tapuyninkupi mana allinta kutichiktiyqa utaq upayaruptiyqa?. Chayhinatam iñiyniypiqa Mariella Blancapas tapupakurqaku. Manaraq taller nisqa qallariptinqa, llamkay masiykunaqa manam achkatachu rimarqankuchu, asllata asikurqaku (manam Skype hinallachu rimarqaku) lliw ruranankuta kuti kutirispanku qawapallarqaku. Chaymanhina, ñuqapas mana saqirqanichu lliw quqaw tantakunata yupaychata.
Mariella ñañay ancha kusisqa suma sumaq rimayninwan hatun rimanakuyta kicharqa chaynaspa Clarissapa video nisqanwan qallarirqa llapa sipaschakuna allin hamutayta chaskinankupaq hinallataq ancha kusisqaykuta paykuman riqsichirqaniku. Llapa sipaskunata qawasqay kikiypaq nikurqani: “kay iskay chunka warmichakunamanta hukchallapas huk niraq iñiykuwan lluqsiptin, chaynaspa pipas saruyta munaptinpas utaq uchuy rurayllapaq kamachiqpim; tukuy kallpan ama puni nispa ripukunman utaq sinchi asikuywan pasakunman, lliw rurasqaykum ancha chaninchasqam kanman”
Chaynam qallarirqaniku hatum rimanakuyta, iskay chunka sipaskunapa umanta musuq iñiykunawan huntanaykupaq. Chayraykum rimapayarqaniku muquchiq unquykunamanta, imayna mana chaywan unqunankupaq utaq sipaskuna wiksayuq sasachakuyninmantapas rimarqanikutaqmi. Chaymantapas qawachirqaniku imayna warmikuna sapa punchaw ima kiklluman utaq maylawmanpas riptinku qarikunaqa millapata warmikunamanta rimasqankuta chaynalla warmikunaqa imayna aswan allinta qawarikunankupaq yanan akllayninkupi. Llapanchikqa aswantas kallpanchakuchun, manas hukhinallachu. Hinaspapas ñuqayku kawsayniykumanta willarqanikutaqmi, paykuna yachanankupaq imayna lliw sunqunkupa munasqanta aypanankupaq wañuy kawsaymi llamkanapuni.
Ñuqa willakurqani imayna Facultad Medicina nisqapi lliw uyarisqayta warmi yachapakuq kasqayrayku. Chayta uyarispankum, sipaschakunaqa asikuyllapaq asikurqaku. Chayniraq rimayta uyarispa asikunanchikmi, hinaspa ama maschakuspalla. ñawpaqman rinanchik, Mariellañataq taytanmanta rimarqa. Taytansi hampiq karqa ichaqa ñañanchik yachapakuqninpiraq kachkaptin taytanqa wañurusqa. Chay hatun llakiqa manam Mariellataqa usuchikurqachu aswanmi may kuchumanta kallpanninta huñurispa wañuy kawsay sunqunpa munasqan tarinanpaq chaynalla kawsayninta waytarichinanpaqpas llamkapakusqa.
Mariella rurayninpi
Blancañataq rimawarqanchik lliw ima hukniraq yachapakusqanmanta, achkam ñañanchikpa yachapakuynin kallasqa; mana chiki iskay kawsaypipas ñuqallayqa aypaymanchu lliw yachapakuynintaqa ichaqa sipaschakunapi kay iñiytam churarqa: “Ñuqam atirurqani, qamkunapas atirunkichikmi”.
Carmen rimayninwanqa sipaskunapa sunqunmanpunin chayarqa chaynallataq ñuqatapas yaqa waqarachiwarqa. Paymi willawarqanchik imayna awilun ancha sasachakuywan sierramanta hamusqanta, ichaqa manam yachay wasiman yaykuyta atisqachu. Chaymanta taytanmanta rimarirqa, paysi primaria nisqallata tukuyta atirusqa, manam secundaria nisqapiqa yachapakusqachu. Hinaspanmi, Carmen wiñariptin hatun yachaywasiman yachapakunanpaq yaykurqa. Willakuyninpiqa sapa pachapi ayllunqa aswan allin kawsayman wiñachkan.
Carmen rimayninpi
Kusikuypaq ancha chaninchasqam karqa
Chaymanhinam sipaschakunapas willawarqanchik kawsayninkumanta, imayna mana allin qarikunawan kikllukunapi utaq yachay wasipa punkupi tupasqankunamanta.; chaynaspa imayna kikinkupura yanapakusqantapas. Kayta uyarispaykum ñuqaykuqa rimaparqaniku imakunata ruranankupaq chay millay qarikuna rikuriruqtin, amapuni upallasqa kanankupaq aswanta riqsichinankupaq lliw millapa rimasqanta utaq rurasqanta. Chaymantapas sipaschakuna willawarqanchik sumaq musquyninkumanta (ancha suma sumaqmi, hatunkaraymi kasqaku, mana chayta yacharqanichu), imakunata yachapakuyta munasqankuta, imakunata yachay wasipi kuyaspanku rurasqankuta. Achka tapukuyninkuta kutichispaykum lliw kunkaykupas chakirirqa.
Chay aymuray punchawpi, manam yachanikuchu sichus huk kawsayta tikrasqaykuta ichaqa ima nisaqtaq… Arí, huk kawsaytam tikrarqaniku. Ñuqapa kawsayniytam. Chayraykum chay punchawmanta kunankama llapa sipaschakunata kallpanchasqata wiñanankupaq munani… chiqaqpunim, wakin nisqanqan: “manas imapas kawaqchu manam riqsispaykiqa”. Hinaspanchikmi, lliw yachasqanchikta allinta riqsichichkanchik wakin warmikuna kallpanchaspa kanankupaq chaynaspa ichapas hukniraq ñanta rinkuman sichus mana sasachu ñampas kanman, uyarisqaymanhina:
“manam pipas yacharqachu imayna killaman chayayta, wakman chayasqanchikkama”
Chay punchamantam rimaynin hukmanllarum, manam uchuyllanchu utaq hatunllanchu. Ñuqapa rimayniyqa hukmanllarqa ñam yachaptiyña imayna kawsayniymanta rimaspay wakin warmikunata yanapakusqanta hinaspa allin hamutayman kawsayninkuta kuyuchisqanta. yachaniñam. Chaynaspaymi kaytapuni rurayta munallani.
Yachachiqkuna, yachay wasipa yachapakuqninkuna, wakin llamkapakuq masiykunapas, hatun rimanakuy tukuruptin.
Enma Marín qillqaq banner nisqata yachay wasi Luis F. Xammar
churaspa (huk qipa killapiraq). “Manaraq yachachkaptiy imayna kawsayniy tikrakunanta”.
Traductora del idioma español – quechua: Yuly Tacas Salcedo
Coordinador del proyecto de traducción: Héctor Pittman Villarreal
Para ver el post en castellano has click aqui.
Ekpa'palek: Empoderando Latino/as 